Kryzys

  Może najpierw teza, że niesłuszne jest utożsamianie kryzysu, stresu, konfliktu, oraz frustracji.

Frustracja - jest to doświadczenie,  przeżycie człowieka, gdy udaremniona jest możliwość realizacji celu.
Konflikt emocjonalny – to sytuacja wahania, niepewności, dotyczącej realizacji celu, zaspokojenia potrzeby.
Przedłużająca się frustracja jak i konflikt mogą doprowadzić do kryzysu.
Stres - na początku był utożsamiany z kryzysem (stres to specyficzny rodzaj kryzysu). Gdyby tak było, to opracowania dotyczące stresu mogłyby być podstawą teoretyczną dla kryzysu, ale stres to coś innego niż  kryzys. Stres wywołuje napięcie, nie można go sprowadzić tylko do sytuacji trudnych, przykrych, chociaż jest przeżywany przez człowieka jako stan nieprzyjemny, który człowiekowi zagraża. Stres może być powodowany także lękiem, nawet tym irracjonalnym, bez zaistnienia wydarzenia stresogennego.

Kryzys - to taki stan psychiki, któremu towarzyszy wysokie napięcie emocjonalne, w znacznej mierze o zabarwieniu lękowym, występuje zachwianie dotychczasowej równowagi psychicznej. Jest to reakcja stresowa, jednak o bardzo dużej sile i szczególnej złożoności. Najczęściej kryzys wywołany jest silnym wstrząsem psychicznym w wyniku zaistniałej sytuacji kryzysowej. Skutki wstrząsu psychicznego są na tyle silny, że wyprowadzenie osoby z kryzysu wymaga przeważnie specjalistycznej pomocy.
Cechy kryzysu (według Caplana, Lindemana, Hoffa)
1) W kryzysie rozstrzyga się kilka podstawowych życiowych kwestii:
- stan zdrowia człowieka;
- jakość jego relacji społecznych;
- kierunek i sens jego życia;
- hierarchia wartości;
- także inne podstawowe kwestie istotne dla jego życia.
2) Stan kryzysu to stan, w którym występuje szczególne pobudzenie, napięcie emocjonalne, fizjologiczne, psychiczne oraz zaburzenie równowagi w obrębie tych obszarów.
3) Zagraża integralności człowieka a także jego tożsamości, ponieważ wiąże się z istotnymi dla człowieka wartościami, dążeniami, celami.
4) Doprowadza do obniżenia się odporności psychicznej, dzieje się tak na skutek wyczerpania się, zablokowania, a także nieskuteczności dotychczasowych sposobów zmagania się z sytuacją trudną.

5) Ma niekiedy właściwości samoograniczające i samokontrolujące. Najczęściej ostry kryzys trwa od kilku godzin do kilku tygodni (ogranicza się w czasie), osoba czuje się źle w tym stanie, poszukuje rozwiązań, wyjścia z sytuacji (samokontrola).
6) Istotną częścią składową kryzysu staje się zaburzenie, zachwianie równowagi emocjonalnej pomiędzy trudnościami, na jakie człowiek napotyka a:
- znaczeniem potrzeb i sposobem ich interpretacji dla człowieka;
- interpretacją sytuacji zagrażającej;
- stosowanymi sposobami zachowania - możliwościami zaradczymi.

Przejawy kryzysu
Kryzys może rozgrywać  w kilku podstawowych płaszczyznach:
1)  emocjonalnej- osoba przeżywa nasilony lęk, obawy, poczucie straty, pustki, złości, krzywdy, winy, skrępowania. Najczęściej występującą reakcją w sytuacji kryzysu jest lęk, może on się wyrażać w różnych objawach, typowymi są:
-  uczucie przerażenia;
-  obawa przed utratą kontroli;
-  niezdolność do skupienia się na jednej rzeczy;
-  objawy somatyczne i fizjologiczne.
Dominuje tutaj wszechogarniające poczucie bezradności i beznadziejności.
2)  biofizjologicznej:
- zaburzenia w zakresie funkcji fizjologicznych;
- doświadczane liczne objawy natury somatycznej, np. bóle głowy, torsje, biegunki, nudności, bóle klatki piersiowej;
- obniżone lub zniesione zainteresowanie osobami płci przeciwnej, sprawności w kontaktach intymnych, zaburzenie cyklu miesięcznego u kobiet.
3)  behawioralnej- zaburzenia te są efektem doświadczanego lęku i wyrażają się w:
- niezdolności do dalszego pełnienia codziennych, normalnych ról życiowych;
- trudnościach w panowaniu własnych stanów emocjonalnych;
- działania mają charakter impulsywny, nieprzemyślany o charakterze autodestrukcyjnym lub agresji skierowanej na zewnątrz. Mogą pojawiać się czyny przestępcze. Występują zachowania niespójne z doświadczanymi sytuacjami np. płacz, gdy trzeba się cieszyć;
- zachowaniach nietypowych dla danej osoby (nie tłumaczących charakterystycznych cech osobowości danej osoby, są one doczepione, nowopowstałe).
4)  poznawczej:
- upośledzenie lub załamanie zwykłej zdolności człowieka do rozwiązywania problemów, podejmowania decyzji. Istotne w tym obszarze są zniekształcenia w procesie percepcji (dotyczy sytuacji, okoliczności, jest zabarwiona negatywnymi emocjami, rzeczywistość spostrzegana jest jako beznadziejna);
- poczucie zamknięcia, ściśnięcia w labiryncie wydarzeń, utrata orientacji w wydarzeniach;
- doświadczenie szoku, utrata lub rozbicie poczucia własnej tożsamości.
W sytuacji ostrego kryzysu osoby nie są w stanie zidentyfikować, kim są, w jakim miejscu się znajdują, w jakim czasie.

JAK PRZEBIEGA KRYZYS

Ad 1) W początkowym etapie, jeśli pojawia się jakaś przeszkoda, trudność, wydarzenie losowe (np. śmierć bliskiego, odejście ukochanej osoby, brak pracy) pojawia się zdziwienie, zdumienie. Sprawdzone źródła pomocy okazują się niewystarczające. Osoba nie zdaje sobie jeszcze sprawy z tego, co się stało. Napięcie bardzo szybko narasta.

Ad 2) Osoba zaczyna przeżywać poczucie bezradności, niezrozumienia, osamotnienia. Obniża się poczucie własnej wartości i przeżywa siebie jako pokonaną. Zwykłe mechanizmy obronne nie spełniają swej roli. Wyczerpane są siły psychiczne. Następuje kulminacja napięcia, lęku, poczucia zagrożenia.

Ad 3) Okres wyrównania, odrętwienia, koncentrowania się na trudnościach. Osoba nie jest wstanie dostrzec innych możliwości rozwiązania swoich problemów. Uważa, że nic nie można już zmienić. Brak jej energii do podjęcia jakichkolwiek działań.

 Ad 4) Osoba szuka ulgi. Jest wyczerpana życiem w ciągłym napięciu. Podejmuje działania, które choć na trochę przyniosą jej ulgę. Najczęściej są to działania o naturze destrukcyjnej (np. picie alkoholu, zażywanie narkotyków, zachowania agresywne i autodestrukcyjne).Uruchamiane są patologiczne mechanizmy obronne, które z czasem mogą przejąć dominującą rolę. U osób, które podjęły właśnie takie działanie, rodzi się często poczucie niższości, niemocy. Niewykorzystanie szans powoduje narastanie uczucia frustracji, pustki, złości.

 Ad 5) Osoba podejmuje działania mające na celu redukcję napięcia, doznanie ulgi. Są to działania konstruktywne. Najczęściej jest to; przeorientowanie strategii, aktywna eksploracja rzeczywistości i poszukiwanie informacji, wyrażanie pozytywnych i negatywnych emocji, poszukiwanie pomocy u innych, podzielenie sytuacji na fragmenty i stopniowe rozwiązywanie, rozpoznawanie u siebie symptomów zmęczenia i dezorganizacji, co ułatwia sterowanie własną aktywnością, plastyczność i gotowość do wprowadzania zmian w sobie, zaufanie do siebie, wzmacnianie własnej motywacji do zmiany.

Do głosu dochodzą przeorientowane mechanizmy obronne. Osoba rozwiązuje problem w nowy dla siebie sposób. Zaczyna funkcjonować na nowym, wyższym poziomie. Najczęściej trudne sytuacje, zagrażające życiu i zdrowiu człowieka są sprawdzianem dojrzałości.

Większość kryzysów, które przeżywamy, jesteśmy w stanie rozwiązać sami, bez pomocy z zewnątrz. Niektórzy autorzy twierdzą, że im człowiek wrażliwszy i inteligentniejszy, tym więcej kryzysów przeżywa. Jednak niektóre z nich, zwłaszcza kryzysy egzystencjalne (dotyczące sensu życia), jeśli występują wraz z dużym zagrożeniem suicydalnym, wymagają profesjonalnej interwencji.

 

Z kolei  Caplan rozróżnił 4 fazy reakcji kryzysowej:

1. Faza pierwsza: w  konfrontacji z wydarzeniem stwarzającym problem, osobiste zdolności i umiejętności, a także sprawdzone źródła pomocy okazują się niewystarczające, co prowadzi do napięć i niepokojów.
2. Faza druga: osoba w kryzysie uznaje, że nie jest w stanie przezwyciężyć trudności, przeżywa siebie jako pokonaną, stąd też obniża się jej poczucie własnej wartości, a wzrasta napięcie.
3. Faza trzecia: napięcie powoduje mobilizowanie wszystkich rezerw psychicznych, aby znaleźć nowe sposoby rozwiązywania problemu. W rezultacie dochodzi albo do przezwyciężenia kryzysu i odzyskanie poczucia równowagi, albo- jeżeli próby okazują się nieskuteczne- do zaprzeczenia istniejącym trudnościom. Pojawia się wtedy niebezpieczeństwo przejścia kryzysu w stan chroniczny. Jeśli zaś wysiłek osoby nie doprowadza ani do przezwyciężenia kryzysu, ani do zaprzeczenia, dochodzi do czwartej fazy.
4. Faza czwarta: napięcie staje się trudne do zniesienia. Człowiek może sprawiać zewnętrzne wrażenie osoby panującej nad sytuacją, jednak zniekształcone spostrzeganie rzeczywistości oraz wycofanie się z kontaktów społecznych prowadza do dezintegracji i chaosu wewnętrznego. Może się ujawnić wiele zachowań, które są wentylem dla negatywnych emocji np. nadpobudliwość, tendencje samobójcze, nadużywanie alkoholu itp.

Reakcje ludzi w sytuacji kryzysowej:

- w idealnych okolicznościach wielu ludzi potrafi samodzielnie poradzić sobie z kryzysem i czerpać siłę z tego doświadczenia. Pozytywnie zmieniają się i rozwijają; wychodzą z kryzysu silniejsi i z większym zrozumieniem dla cierpienia innych ludzi.

- innym wydaje się, że przezwyciężyli kryzys, ale skutecznie wypierają raniące uczucia ze swej świadomości tylko po to, aby prześladowały ich na różne sposoby przez resztę życia,

- inni załamują się psychicznie na samym początku kryzysu i wyraźnie wykazują niezdolność do dalszego życia, jeśli nie otrzymają na czas właściwej pomocy.

 

* Kryzys jest sytuacją zawiłą i trudną do zrozumienia. Objawy nakładają się na wydarzenia prowadzące do kryzysu i przenikają wszystkie aspekty życia. Może być tak, że interwencję trzeba prowadzić we wszystkich obszarach życia.

 

* W stanie zaburzenia równowagi towarzyszącemu zawsze kryzysowi występuje lęk a dyskomfort, jaki w związku z tym powstaje, zmusza do działania. Lęk ten musi czasem osiągnąć punkt kulminacyjny, aby osoba w kryzysie przyznała się do tego, ze odczuwa. Zaburzenia równowagi lub dezorganizacja towarzyszą każdemu kryzysowi uniwersalnemu czy wyjątkowemu.

* Kryzys jest uniwersalny, ponieważ określonych okolicznościach nikt nie jest całkowicie odporny na załamania.

* Jest on również wyjątkowy, ponieważ to, co udaje się przezwyciężyć jednym, innym może się nie powieść, nawet w praktycznie idealnych okolicznościach. Każdego może dojść do załamania mechanizmów obronnych, niezależnie od tego, jak dobrze jest przygotowany do pokonywania urazów psychicznych.

Kryzys nie jest chorobą, ale w efekcie często prowadzi do patologicznych zachowań- skrajnym są samobójstwa i niekiedy morderstwa.

Zachowanie w czasie kryzysu jest jednak diametralnie różne od tego, które było dotychczas. Przede wszystkim, człowiek zachowuje się jak po ciężkim szoku i często sam nie potrafi zapanować nad swoją psychiką. Zachowania, które dotychczas uznawał za naganne, często są teraz jego udziałem. Może również popaść w apatię oraz zniechęcenie i w końcu w depresję. Każdy człowiek doświadcza kryzysów. Mogą one mieć charakter rozwojowy lub nie, będzie to zależało od tego, w jaki sposób zostanie rozwiązany.

Kryzys jest częścią sytuacji stresowej, jest specyficznym stresem. W kryzysie jednostka nie reaguje początkowo na wydarzenia krytycznie, bezpośrednio, ale czyni starania w kierunku poszukiwania nowych strategii radzenia sobie. Niemożność posłużenia się znanymi rozwiązaniami, którymi człowiek posługiwał się do tej pory, stała się punktem wyjścia dla przyjęcia dwuwartościowego znaczenia kryzysu - z jednej strony kryzys stanowi ryzyko zaburzeń, z drugiej jest szansą rozwoju.

 

Podsumowując, jeżeli dana osoba przechodzi przez to wszystko, co wyżej opisałam, ma takie objawy i trudności, można powiedzieć, że znajduje się w (lub znajdowała się, lub jest w chronicznym) kryzysie. Każde inne odczucia, związane z trudnościami funkcjonowania i trudami życia codziennego to są najprawdopodobniej krótkotrwałe „dołki psychiczne”.  Uprościłam, ale nie będę teraz rozwijać i wnikać w ich przyczyny,  bo chciałam pokazać, że kryzys psychologiczny to jest „duża sprawa” i nie tak prosto z niego wyjść. 

 

Za: W. Badura- Madej; Wybrane zagadnienia interwencji kryzysowej. Poradnik dla pracowników socjalnych, Katowice 1999