Są Ślązakami, czy też nie.

 

Na Śląsku Cieszyńskim mieszkam już 40 lat (z małą przerwą)  i nigdy nie czułam się tutaj u siebie. Urodziłam się na Górnym Śląsku, dzieciństwo oraz młodość przeżyłam tam  i to odcisnęło tak mocne piętno, że nadal czuję się Ślązaczką a nie Cieszynianką (a przecież Śląsk Cieszyński, to też Śląsk). Niemniej wszystko, co związane  z  Ziemią Cieszyńską bardzo mnie interesuje. Jest na Facebooku strona, na której zamieszczane są różne teksty, dotyczące Śląska Cieszyńskiego. Dzisiaj tekst z tej strony, jest w nim poruszony temat śląskości Cieszyniaków- są, czy też nie są Ślązakami i jak to tak naprawdę wygląda na tle historycznym oraz kulturowym.

 

„TUSTELANIZM SKANSENOWY ALBO DLACZEGO ABORYGENI ZJEDLI COOKA

Usłyszano w Brennej:

- Je Gucio?

- Nima go. Pojechoł na Ślónsk.

W naszej przestrzeni regionalnej okresowo pojawia się spór dotyczący prawidłowości wyrażenia „stela”, często poprawianego na „tustela” (lub „tu stela”), jak miało to miejsce dwa dni temu, gdy administrator grupy w największej sieci społecznościowej zmienił jej nazwę, zastępując pierwszy wyraz drugim. Aby zapobiec kolejnym recydywom, spróbujmy wyjaśnić raz na zawsze daną kwestię z lingwistycznego punktu widzenia.

Jest ona podobna do sporu o poprawność użycia odpowiedniego zaimka osobowego w następujących zdaniach: „Daj MI to!” / „Daj to MNIE!”. Kto zagłosuje za pierwszą opcję, a kto za drugą? Nie czekając na podsumowanie wyników retorycznego sondażu, powiedzmy wprost: obie wersje są poprawne. Prawidłowe użycie konkretnej formy zaimkowej zależne jest od kontekstu. Jeśli zwyczajnie o coś prosimy, użyjemy wersji krótszej, a w przypadku potrzeby podkreślenia końcowego adresata przekazania „tego czegoś” zastosujemy dłuższą.

Identycznie wygląda sprawa z naszymi gwarowymi przysłówkami: stwierdzając w zwykłej wypowiedzi oznajmiającej fakt pochodzenia czegoś stąd, użyjemy STELA, zaś gdy pragniemy to zaakcentować, np. w opozycji do innych opcji, powiemy, że wywodzimy się TU STELA (lub TUSTELA, jeśli uznamy już ową formę za zrost składniowy), a nie np. TAM STELA (TAMSTELA, a nawet STAMTELA). Analogicznie moglibyśmy postąpić, wyrażając się polszczyzną literacką: „Nie jestem stamtąd, a tu stąd”. Spór ten jest zatem całkowicie jałowy i bezsensowny, niemniej wygodny dla tych, którzy delektują się kłótniami miejscowej ludności na temat spraw trzeciorzędnych. 

 

Poruszmy zamiast tego bardziej istotną kwestię, mającą kluczowe znaczenie dla rodzimej kultury:

– Dlaczego dziś rdzenni mieszkańcy Śląska nie nazywają siebie Ślązakami, tylko „Cieszyniokami, Hanysami, Bryniokami, Zaolziokami, góralami, dolanami” itp.,

– na pytanie o swoje pochodzenie odpowiadają powyższymi przysłówkami „stela/tustela”, a nie „ze Śląska”,

– rozmawiają nie po śląsku, a „po naszymu”?

No i dlaczego „śląskość” budzi tak wielką niechęć lub wstyd, że nie przechodzi im przez gardło?

Zastanawiając się chwilę nad tym, można wysnuć trzy zasadnicze powody:

1) Deklarowanie śląskości odbierane jest w podświadomości jako pewna „zdrada stanu”, bowiem wypiera ona przywiązanie do polskości/czeskości/niemieckości niczym równorzędne określenie identyfikacyjne. Ciężko się temu dziwić, ponieważ w tradycji środkowoeuropejskiej, ukształtowanej na idei prawa narodów do samostanowienia, nie ma zwyczaju nazywania kogoś polskim/czeskim/niemieckim Ślązakiem ani śląskim Polakiem/Czechem/Niemcem. Jeśli jednak zapoznamy się z biografią i twórczością miejscowych dziewiętnastowiecznych „szermierzy ruchów narodowych”, okazuje się, że ci nie mieli problemu nie tylko z takim dwuczłonowym samookreśleniem, ale nawet z jednosłowną deklaracją swojej śląskości, traktowanej przez nich (a to przecież „ikony” w oczach ich spadkobierców duchowych) jako część składową (podukład) narodu, z jakim się akurat utożsamiali. Zaznaczmy, że wielu z nich przechodziło drogę od niemieckości przez słowiańskość aż do polskości lub czeskości. Jednocześnie niejeden „ruch odrodzeńczy” w Europie zajmował się w epoce „Wiosny Ludów” odtwarzaniem bądź wyodrębnianiem osobnego języka, by nowo wskrzeszony naród w ogóle miał „z czym iść na targ”. W ten sposób pojawia się nowoczesny język czeski, słowacki, ukraiński, macedoński, a np. z serbochorwackiego ostatecznie nawet cztery języki narodowe. Stan ich wszystkich na przełomie XVIII i XIX wieku przypominał przedwojenną kondycję dialektu śląskiego, na kodyfikację którego jednak nie pojawiło się takie zlecenie polityczne ani popyt społeczny.

2) Podawanie się za Ślązaków kojarzy się źle ze względu na negatywną interpretację działalności politycznej ruchu ślązakowskiego, kształtującego się w czasach konstruowania nowych państw po pierwszej wojnie światowej i skupionego wokół osoby Józefa Kożdonia (stąd też nazywanego „kożdoniowskim”), inspiratora współczesnego Ruchu Autonomii Śląska. Mimo iż fenomen ten jest dziś znany niewielu laikom, w pewien sposób do dziś determinuje ich niechęć przyznawania się do śląskości (nota bene słowa, podkreślanego w różnych komputerowych edytorach tekstowych z funkcją sprawdzania pisowni), by uniknąć potencjalnych oskarżeń o wspieranie tendencji separatystyczno- irredentystycznych.

3) Część populacji owej historycznej piastowskiej dzielnicy nie chce utożsamiać się z jej pozostałymi częściami, dlatego np. mieszkańcy południowych rejonów starają się uniknąć trafienia do jednej szufladki z Hanysami i innymi „prusokami”, co można potraktować jako pozostałość (a zarazem wciąż żywą barierę mentalną) po czasach przebywania w różnych państwach, bowiem po intronizacji Marii Teresy „przy Austrii z ogrodu śląskiego pozostał tylko płot”. A ponieważ przeciętny Kowalski obecnie kojarzy Śląsk z aglomeracją katowicką, nie warto prowokować rozmów o istnieniu również zielonego Śląska, hojnie odwiedzanego i zasiedlanego przez „rozmaitych ...-orzy” (sapienti sat).

Z kolei „kompromisowe” rozwiązanie w postaci samookreślenia „Ślązak Cieszyński” u niejednego słuchacza wyzwala skojarzenie z zabawną postacią ze świata fauny i flory typu „konik polny” lub „zawilec gajowy”.

Z podobnych pobudek podkreślają swoją zaolziańskość śląskojęzyczni mieszkańcy czeskiej strony regionu, żeby ich przypadkiem nie wzięto za agitatorów wcielenia tego skrawka ziemi do Polski albo nie kojarzono z tymi „z Opawy”.

Można, rzecz jasna, dokopać się jeszcze do kilku powodów stanowczego unikania „śląskich przydomków” (w tym zwykłej ignorancji) w procesie autoidentyfikacji, jednak wszystkie w ten lub inny sposób demonstrują (diagnozują) stopień przywiązania do „żywiołu śląskiego”, a zarazem rodzimej kultury. Pomijając kwestię tego, komu tak bardzo zależało i dotąd zależy na takim stanie rzeczy, zdajmy sobie sprawę z pewnego dialektycznego ciągu: brak określającego słowa prowadzi do braku pojęcia, brak pojęcia do braku zainteresowania przedmiotem, brak zainteresowania do braku przywiązania, brak przywiązania do wykorzenienia, zaś wykorzenienie w ogóle do „braku laku”. Mówiąc barwniej, jednostki określające się jako górale stela mówiący po naszymu upodabniają się do australijskich aborygenów, którzy – zgodnie z legendą – na pytanie „przypadkowych żeglarzy” o to, jak nazywa się to dziwnie skaczące na tylnych łapach stworzenie z kieszonką, odpowiadali „gangurru”, co w gwarze plemienia Guugu Jimidhirr oznacza „nie rozumiem, o co pytasz”, a wcale nie kangura. Przypomnijmy, że w 1942 r. "cywilizowani najeźdźcy" deportowali cały lud do innego miejsca, a następnie zdziesiątkowali, pozostawiając kilka okazów muzealnych, wystawianych od 1949 r. w wiosce (skansenie) Hope Vale.

Na Śląsku w ciągu minionego wieku już przeprowadzono kilka deportacji. Obecnie trwa skansenizacja, symbolizowana przez wielogeneracyjne konkursy gwarowe, na których uczestnicy w nowo uszytych strojach ludowych recytują wykute na pamięć utwory napisane przez ich dwudziestowiecznych przodków, a furorę robią „bajtle, co rozprowiajóm ganc jako kieby godka ich przodków była baj ich jynzykym ojczystym”. Samą gwarę rozczłonkowano już nie tylko na „góralską” i „dolańską”, ale nawet na „breńską”, „istebniańską”, „strumieńską”, zachowując w każdej kilka egzotycznych perełek, śmieszących turystów oglądających tustelańskich tubylców, by od nich kupić jakiś „etno suwenir”, „cyganiónóm bryndze abo (o)scypek”. Taka dywergencja nieuchronnie prowadzi do logicznego rozwiązania „kwestii śląskiej”, dlatego ostatni mohikanie spieszą ratować ocalone artefakty, podczas gdy ci, którzy z tytułu swoich funkcji powinni dbać o zachowanie spuścizny kulturowej, zaciekle bronią praw autorskich anonimowych (i zbiorowych) twórców przeszłości, ograniczając dostęp do zbiorów bezcennych eksponatów. Co będzie dalej: jedzenie robali, a ostatecznie kanibalizm – jak u tych Hawajczyków, którzy ze smakiem zjedli kapitana Cooka?

To przecież oczywiste, że każdy mieszkaniec gór lub nizin jest skądś i mówi po swojemu – co w tym oryginalnego lub samookreślającego? Pytającemu chodzi o kulturowe określenie autoidentyfikacyjne, a nie o geograficzno-socjologiczne oczywistości. Nawet egzorcysta wypędzający demony pyta ich o imię, ponieważ „nazywanie czegoś czy znajomość jakiejś nazwy oznacza posiadanie władzy nad tą rzeczą”, zaś jej brak świadczy o pustce. Słowo, które rzekomo było na początku, to nie tylko potężne narzędzie kreowania i sterowania, ale także myślenia. Myślimy bowiem pojęciami, będącymi kombinacją wyobrażeń obrazowo-muzycznych oraz konstrukcji leksykalnych. Dlatego brak słowa uniemożliwia uchwycenie zjawiska, a także jego zgłębienie – zgodnie z zasadą „wielu rzeczy nie rozumiemy nie dlatego, że nie możemy ich pojąć, a dlatego, iż rzeczy owe nie wchodzą w krąg naszych pojęć”. Bez pojęcia nie ma rozumienia, ponieważ nie ma go czym opisywać. Jak w rosyjskiej piosnce dziecięcej „o dupie”:

„Widzę jasno i wyraźnie

ów niedorzeczny sekret:

wszak «takowo nie bywajet -

żopa jest', a słowa niet».

Powszechne wyparcie „śląskości” ze słownictwa identyfikacyjnego prowadzi więc do własnego wykorzenienia z rodzimej tradycji tych, którzy taką posiadali, posiadają lub zamierzają posiadać, a wraz z tym do dobrowolnego wyzbycia się stabilnego punktu orientacyjnego w postrzeganiu i pojmowaniu złożonego i coraz bardziej „przyspieszającego” świata. Dlatego ci, którym zamiast uszczuplania własnych horyzontów i perspektyw zależy na przetrwaniu chociażby części spuścizny przodków, powinni – niczym egzorcyści wypędzający diabła (z greki „kłamcę” i „oskarżyciela”) z opętanego własnego ciała – nazywać rzeczy po imieniu, a nie bezwiednie przybliżać kres przedmiotu swojego zaangażowania.

Co wy na to, drodzy Ślązacy i inni mieszkańcy śląskiej krainy, rządzący/gwarzący/rozprawiający/godający/padający po śląsku? Jaka jest wasza opinia lub dygresja na ten temat? Czy jest w tej śląskości coś na tyle wstrętnego, wstydliwego i niedopuszczalnego, by poddawać ją ostracyzmowi werbalnemu i tabuizacji (również słowo polinezyjskiej proweniencji), czy może nigdy się nad tym nie zastanawialiście – jak Wysocki nad tym, dlaczego wpierw aborygeni zjedli Cooka, a następnie wylądowali w rezerwatach lub od razu na tamtym świecie (w odróżnieniu od nieinteresujących ich kangurów)?

No, po co szukać wciąż nowego kraju?

Już lepiej w starym żyć jak młody bóg,

Dzień wspominając, gdy cudowny brzeg Hawajów

Odkrył - przypadkowo! - żeglarz Cook.

Najpierw pomyślał, że przypłynął do Australii,

Albowiem ląd daleki ukrył się za mgłą...

A na tym lądzie kanibale wśród azalii

Jedli - spécialité de la maison.

I właśnie tam Aborygeni zjedli Cooka.

Dlaczego? Przyczyn nie zna nauka.

Ja myślę, że się nikt sensacji nie doszuka -

Jeść im się chciało, więc zjedli Cooka.

A może ich zawiodła translatorska sztuka

I zdanie: Świetny smak ma kok w załodze Cooka!

Zabrzmiało jak zachęta, żeby go zaciukać,

Lecz zamiast koka stuknęli Cooka.

Kok miał w kokpicie kokę, Cook na koka fukał:

Nie roznoś koki po kajutach, do kaduka!

Zginiemy, gdy wśród nocnych wacht powstanie luka!

I Cook miał rację, bo nie ma Cooka.

Kok zrozpaczony zażył koki na frasunek

I krzyknął: Dzicy zjedli Cooka przez szacunek!

Inną teorią niech pamięci nikt nie bruka -

Chwilą milczenia uczcijmy Cooka!

Więc wódz krajowców, chociaż miał naturę mruka,

Przeprosił koka, gdy mu zwracał kości Cooka,

A kok kokilką kokosową się z nim stukał...

Już mu się śniła Cooka peruka!

Do dziś Aborygeni z Cookiem kłopot mają,

Gryzą się i kuku na muniu wprost dostają,

Gdy na historii ludożerstwa uczeń duka,

Że dobry człowiek był z tego Cooka!”

https://www.facebook.com/cieszynisko

 

Źródła zdjęć:

 http://www.wspolnotapolska.org.pl/konkursgwar/polacy_na_zaolziu.php

https://silesia.travel/article/1017913/kolory-i-smaki-pogranicza-brenna-gorki-wielkie-i-male-dziegielow

https://redro.pl/obraz-saint-nicholas-rotunda-chapel-in-cieszyn-silesia-poland-during,183348591